CAN ÜSTƏ
Yataq otağının aralı qapısından, həmişəki kimi onun xara üzlü yorğanı, çarpayısının yanında qaralan alçaq, taxta kətili, kətilin üstündə, suyu uzun müddətdən bəri dəyişilmədiyindən balaca, bulanıq akvariumu xatırladan su stəkanı, stəkanın dibinə hansısa su heyvanının skeleti tək yatmış protez dişləri görünürdü.
Dəhlizdə soyunduğum plaşın xışıltısından, ya bəlkə, neçə vaxtdan bəri vurduğum ətirin iyindən o, bu dəfə də gələnin kim olduğunu hiss elədi. Bunu son ayların pəhrizindən ətini tökmüş ayaqlarının çarpayının səthindən seçilməyən yorğanının altıyla sualtı çəkisizlikdə üzəntək, ləng gəzişmələrindən anladım.
Mənim gəlişimi o, ötən dəfə də beləcə – başını balışdan ayırmadan, əvvəllər elədiyi kimi, azca da olsa, dikəlib aralıqdan görünən dəhlizə boylanmadan, elə gözüyumulu halda uzandığı yerdə bilmişdi. Ötən dəfə də onu oyatmamaqdan ötrü otaq boyu barmaqlarımın ucunda gəzişdikcə, özünü ölülüyə vurmuş, axşamacan canüstü konvulsiyalarda vurnuxmuş, mən onun oyanmağını gözləməkdən əldən düşüb üzülmüş vəziyyətdə evə gedənəcən, gözlərini bircə dəfə də olsun açmamışdı. Onun, bu qurama “cançəkişmə” tamaşalarıyla məni hürküdüb bu evdən, ətrafından didərgin salmaq istəyi mənə çoxdan bəlli olsa da, özümü o yerə qoymur, səbirlə bu tamaşanın axırını gözləyirdim.
Bu dəfə qocanın yataq otağında ondan savayı, iki nəfər də vardı. Deyəsən, uzaq kənddən gələn qohumları idi. Kirpiyəbənzər çalsaç bir kişi, bir də qırmızıyanaq oğlan uşağı.
Kişi məni görcək, yüz illər tanıdığı yaxın adamını görəntək, sevincək halda:
– Yaxşı gəldin, bala, halı bayaqdan çönüb – dedi.
Qocanın halı bu dəfə, deyəsən, doğrudan, pisləşmişdi. Burnu saralıb qarmaq kimi aşağı əyilmiş, gözləri dərin, qara çuxurlara batmışdı. Elə bil nəfəsi də gəlmirdi. Yarımaçıq ağzından quruyub avazımış damağının bir hissəsi görünürdü.
– Sabaha çəkər – kişi ağzının içində, elə bil bu dəfə özü özünə dedi, sonra çönüb böyründəki pəncərədən çölə boylandı.
Mən yaxına gəlib qocaya sarı əyildim və üzünə diqqətlə baxdım.
Bu dəfə o, deyəsən, doğrudan, ölürdü… Ağır-ağır dərdiyi qısa nəfəslərinin içiylə hansısa uzaqlıqlardan süzülən sızıltı dolu səsi eşidilirdi…
– Səidə hanı?.. – soruşdum.
– Qonşuya çıxdı. Həkimə zəng vurmağa getdi. Bayaqdan telefonu da kəsiblər. İş düyünə düşəndə belə olur – kişi sözünü bitirib niyəsə mənə fərəhlə baxdı.
Qoca ötən dəfə də bu vəziyyətdə idi, amma danışırdı. Qızdırmalı adamlar kimi sayıqlayır, bir-birinə dəxli olmayan məntiqsiz cümlələri təngnəfəs ardıcıllıqla sıraya düzür, arada sanki can çəkişməsindən yorulub susur, göz qapaqlarını azca aralayıb bulanıq bəbəklərini otaq boyu gəzdirir, gözü mənə sataşanda elə bil öz içində qəşş eləyib huşunu itirir, özünü sanki qəsdən növbənöv qarabasmaların içinə salırdı.
Belə sayıqlamaları vaxtı bəzən onun öz yatağındaca, gözümüz görə-görə necəsə, bədəninin, ya üzünün hansısa hərəkəti ilə harasa, ayrı məkanlara düşdüyünün, orda kimlərləsə gizli sövdələşmələr aparıb, nələrisə, hansısa həyatəhəmiyyətli prosesləri səbir və gərginliklə izlədiyinin şahidi olurduq. Belə məqamlar onun, həqiqətən, özündə olmadığını, yoxsa fikrimi yayındırmaqdan ötrü özünü bu kökə saldığını nə mən, nə də Səidə heç cür müəyyən edə bilmirdik.
Səidənin dediyinə görə, o, yalnız məni görəndə bu kökə düşürdü. Mən gedəndən sonra isə özünə gəlir, balışına dirsəklənib, heç nə olmayıbmış kimi, dinməz-söyləməz şam sıyığını yeyirdi.
Dəfələrlə düşdüyü bu krizislərdə – nəbzinin seyrəlib itdiyi, nəfəsinin qısılıb son qapanmalarla xirtdəyində pıqqıldadığı məqamlarda üstünə çağırılan həkim briqadasının uzun-uzadı müayinələrdən sonra başlarını qaldırmadan, qəribə bir arxayınlıqla:
– Onu nahaq incidirsiz. Bu, daha bizlik deyil – deməsindən biz onun, həqiqətən, can üstə olduğunu anlayırdıq. Lakin elə həmin o “canüstü” məqamlarda heysiz, qoca əlinin çarpayının kənarına əyləşib qoluna təzyiqölçənin rezin qolçağını bağlayan həkimin – ortayaşlı, dolubədənli cavan qadının ağ biləyinə əqrəb kimi sarılıb, orda nəyisə acgöz-acgöz sümürəntək, yığılıb açıldığını görəndə dəhşətə gəlirdik…
Onun bu xəstəhal qadın hərisliyinin bədnam izlərini ölümündən sonra – son nəfəsi boğazında çalxanıb bitəndə də ölü bəbəklərində görəcəyimizə nə mənim, nə də Səidənin şübhəsi yox idi. Lap bu yaxınlarda o, ifadəsiz gözləri məchulluğa zillənmiş, cansız qolları çökək qarnının üstə quru ağac budaqları tək atılmış vəziyyətdə uzandığı yerdə və birdən-birə sönük bəbəklərinin hərəkətə gəlib, onu yoluxmağa gəlmiş qonşu gəlinin dolu baldırlarına dikilməsindən, bir qədər sonra isə baxışlarını bizdən yayındırmaqdan ötrü, qadının baldırından bilinər-bilinməz usta bir axıntıyla nahar masasının yoğun qıçına axıtmasından, onun hələ saysız-hesabsız həyat nöqtələrinin diri olduğunu anlamışdıq.
...Dəhlizdən səs gəldi. Gələn Səidə idi. İçəri girib təngnəfəs halda:
– Düşə bilmədim – dedi, sonra mənə baxıb, salamsız-kalamsız – bəlkə, maşınla gedim?.. – deyə soruşdu.
– Hara?.. – mən dedim.
– Təcili yardıma... – Səidə dedi, sonra başıyla atasına işarə eləyib, – görmürsən yenə nə gündədi?!. – əlavə elədi.
Səidənin rəngi solğun idi. Burnu qocanın burnu kimi nazilib uzanmış, gözləri çökəyə düşmüşdü.
– Guya həkim gəlib neyləyəcək, a bala?!. – kirpi-kişi dilləndi. – Tay üzü o yanadı. Yasini də bilirəm. Qorxub eləmə. Heç hara da gedəsi döyüləm. Bu bədbəxtin məndən savayı, kimi var ki?.. Ata-anasının bircə oğluydu. Anası o, tifil ikən dünyasını dəyişdi. Çayda boğuldu. Ögey ananın umuduna böyüdü yazıq. Bir əmioğlusu mənəm, mən də gəlmişəm. Onu torpağa tapşırıb dönəcəyəm.
Kişinin bu sözündən otağın döşəməsi titrədi. Yoxsa, bu, bizə belə gəldi?!.
Döşəməni bayaqdan bəri yerinin içinə heykəl donuqluğuyla pərçimlənmiş qocadan qopan təkanabənzər nəriltinin titrətdiyini Səidəylə mən bir qədər sonra – qoca, təpdiyi nəriltidən tutulan boğazını xarab mühərriki işə salantək, heysiz ləngliklə xırıldada-xırıldada arıtlayanda başa düşdük…
Qocanın nəriltisindən sonra əmioğlunun üzündəki fərəh, nəhayət ki, itdi.
– Görməli günlərimiz qabaqdaymış. – Səidə gözü atasında, boğuq səslə böyrümdən pıçıldadı.
Qocanın, indicə onun ölümü ilə bağlı gedən söhbətləri eşitdiyini, deyəsən, o da başa düşmüşdü.
Əmioğlu ayağa qalxıb çarpayıya yaxınlaşdı, cibindən, deyəsən, özüylə kənddən gətirdiyi güzgü qırığını çıxarıb qocanın ağzına tutdu, səthini yoxlayıb pencəyinin qoluna sildi, yenidən cibinə basıb:
– Lap az qalıb, – dedi və yerinə əyləşib qollarını qoltuğuna vurdu.
Səidə qocaya yaxın getmədi, yanımda əyləşib qorxudan bərələ qalmış gözlərini atasına zillədi. Son günlər onun dəhşətli qorxu hissi keçirdiyini, rəngi avazımış üzünün çaşqın ifadələrindən, irilib ağara qalan gözlərinin çevik, anlaqsız hərəkətlərindən, bir də səsinin içiylə ötüşən zəif titrəyişlərdən anlamaq olurdu.
Səidənin gözləri hələ ötən həftədən – qoca huşu özündə ikən, balışına söykənib yarıoturaq vəziyyətdə qurtum-qurtum çay içdiyi yerdə mənim qəfil sualımdan çeçəyib qaynar çayı üstünə dağıdaraq, göyərib nəfəsi itə-itə, əcaib öskürək tutmasında boğulmağa başladığı gündən beləcə ağara qalmışdı. Onda qoca bir xeyli bu gedər-gəlməz öskürək tutmasında boğulub-boğulub axırda ölmüşdü… Nəfəsi yerli-dibli itmiş, gözləri bərəlib bəbəklərini məchul bir nöqtəyə diyirlətmiş, başı cansız ağırlıqla balışın üstünə düşmüşdü…
Qocanın bu ölüm tutmaları mənim inqilabdan sonrakı dövrlər barədə roman yazdığımı bilən gündən başlamışdı. Ona qədər isə o, evin içində gümrah addımlarla gəzib-dolanır, məni görcək, sevincək halda evdəkilərin əhvalını xəbər alır, məni içdiyi çaya, yediyi xörəyə qonaq edirdi. Hər şey günlərin bir günü Səidənin mətləbi açıb, onun vəzifədə olduğu dövrlər barədə roman yazdığımı deyəndən bəri başlamışdı. Onun, bu xəbəri qəfil ölüm hökmü kimi qəbul etdiyini, Səidə ilə mən qocanın, oturduğu yerdə birdən-birə ağarmasından, üzündə ölüm qorxusunun kölgəsini andıran bozumtul kölgələrin dolaşmağa başlamasından anlamışdıq. Qoca avazımış bənizi ilə donub qalmış, sonra ayağa qalxıb ehmal addımlarla otaqdan çıxmışdı. Dəhlizdən sivişib hamama girmiş, qapını o biri üzdən qıfıllayaraq, axşama qədər, mən onu gözləməkdən cana doyub evə gedənəcən ordan çıxmamışdı.
– Sən heç can verən adam görmüsən?.. – Səidəyə sarı əyilib, qoca eşitməsin deyə, astadan soruşdum.
Səidə nədənsə peşman olmuş kimi, mənə baxmadan başını buladı. Sonra biz bir il bundan əvvəl həmin bu otaqda, qocanın pərçimləndiyi həmin bu yataqda ölümünün intizarını çəkə-çəkə gecə-gündüz dimdik oturan, ölümə mətanətlə sinə gərən rəhmətlik Xədicə xalanın can verməyini xatırladıq…
Yeriyəndə addımlarının zərbəsindən, az qala, bütün bina titrəyən, səsinin yoğunluğundan həyətin quşları və uşaqları göz qırpımında yoxa çıxan, blokun künc-bucağında yaxaladığı kök siçovulların başını nəhəng yumruğunun bircə zərbəsiylə əzən əzəmətli Xədicə xalanın, canını tapşıracağına bircə saat qalmış yazıqlaşıb, yeniyetmə qız səsini andıran incə civiltiylə:
– Qorxuram, a bala, yaman qorxuram… – deməyini, ağır-ağır nəfəs dərib döşəməyə, tezliklə gömüləcəyi qəbir çalasına baxan kimi, baxmağını yadımıza saldıq...
Onda yadıma gəlir, Xədicə xalanın üzündə dolaşan sirli ifadədən Ölümə aparan qaranlıq, havasız, darısqal keçidin hardasa lap yaxınlıqda – otağın içini dolduran boşluğun hansısa məsaməsində yerləşdiyini Səidə ilə mən necəsə, duyub xoflanmışdıq… Bu, geriyə yolu olmayan, əbədi qaranlığa qədəm basmağın xofunu andıran müdhiş bir qorxu hissi idi…
Xədicə xaladan sonra mən, bir vaxtlar pəncərələri dörd bir yandan açıq olan havalı evimizin qonaq otağında, yatağının içində suda çapalayantək, boğula-boğula çapalayan, çapalaya-çapalaya arxa tərəfimdə, yan-yörəmdə gördüyü görünməz doğmalarına mehriban-mehriban əl eləyən xalamın canvermə mərasimini xatırladım...
O günlər xalamı, onun sevinə-sevinə əl elədiyi ən yaxın adamları boğub öldürdülər… Mən xalamın məmnun bir rahatlıqla pənah apardığı yaxınlarının getdikcə ona yaxınlaşdığını, başının üstünü alıb üzünə lap yaxından baxdığını necəsə, dəqiq hiss eləmişdim… Xalamın son nəfəslərində dəhşətdən bərələ qalmış gözlərlə kimlərləsə üz-üzə, gözə-gözə qaldığını, canını məhrəm bir arxayınlıqla ətrafına yığışmış bu adamlara təslim etdiyini öz gözlərimlə görmüşdüm…
* * *
– O, sənin yazına görə bu kökə düşdü. – Səidə bir qədərdən sonra, ikilikdə mətbəxdə oturub şam yeməyinə düyü arıtlayanda dedi.
Mən günahkar kimi çiyinlərimi çəkdim:
– Burda nə var axı?..
Qocanın keçmişlərdə – yüksək vəzifə tutduğu repressiya illərində baş verən nələrdənsə – olsun ki, heç kimin, hətta Xədicə xalanın belə bilmədiyi hansısa bağışlanmaz günahlarından, bircə özünə məlum olan cinayət havalı naməlum sirlərdən ölümcül dərəcədə qorxması, açıla biləcək hansısa məxfiliklərin izlərini, az qala, öz ölümü ilə ört-basdır etmək səyləri, yazdığım romanın, düşündüyümdən daha ciddi və gizli mətləblərə toxunacağından xəbər verirdi... Ağır müharibə illərində təhsilini başa vurub birbaş kəndə yollanan, orda öz tələbə təcrübəsi ilə ucqar, yoxsul kəndin böyük bir kolxozuna sədrlik edən, sonradan rayonun icra başçısı işləyən bu adamın həmin dövrlər at belində kəndlərin daş-kəsək yollarıyla gəzə-gəzə buğda bölümünə nəzarət etməsi, ön cəbhədən yayınan fərariləri tapdığı yerdə güllələməsi, yaxud hərbi komissarlığa təhvil verməsi, əsgər ailələrinə, xüsusən göyçək dul qadınlara “xüsusi qayğı” göstərməsi barədə mən hələ lap uşaqlıq illərində Xədicə xalanın dilindən eşitmişdim. Hələ onda, sözü üzə şax deyən bu saya qadının da ərinin keçmişi ilə bağlı söhbətlərində hansısa məqamların üstündən – qorxunc, dibsiz uçurumların üzərindən ötüşəntək, qəribə ehtiyatla ötüşdüyünü, nələrinsə böyründən, kənarından ustalıqla sivişdiyini duyduğumdan, bu qocaya olan marağım birə-beş artmışdı.
...Biz düyünü asıb otağa qayıdanda əmioğlu çarpayının ayaq tərəfində oturmuşdu, əllərini kitab oxuyurmuş kimi sinəsində cütləyib, ağzının içində, deyəsən, Yasin oxuyurdu.
Uşaq, səsi alınmış televizorun qabağındakı kresloda oturduğu yerdə yuxulamışdı.
Qoca bayaqkı vəziyyətdə idi... Üzü indi də rus nağıllarının qorxunc qəhrəmanının – Ölməz Kaşşeyin qəzəbli simasını andırırdı…
Mən çarpayıya yaxınlaşıb onun üzünə yaxından baxdım.
Qocanın üzü bayaqdan bəri qəribə bir qeyri-mütənasibliklə dəyişmişdi… üz cizgiləri kiçilmiş, yanaqları, yağını qızmar tavada əritmiş kimi, yığılmışdı.
O, bizim otağa daxil olduğumuzu hiss edib qupquru, sümüklü barmaqlarını pianonun dillərində gəzdirəntək, çökək qarnının üzəriylə aramla qaldırıb-endirməyə, aradabir havada əcaib fiqurlar cıza-cıza, sanki kiməsə, nə barədəsə anlaşılmaz işarələr verməyə başladı.
Səidəylə mən keçib bayaqkı yerimizdə – çarpayıyla üzbəüzdəki stolun arxasında əyləşdik. Burdan baxanda, qocanın solğun əlləri qumsal səhraların qaynar günəşi altında susuzluqdan yanıb qaralmış əqrəblərini xatırladırdı... Həmin bu “əqrəblər”i ötən gecələrin birində mən yuxuda da görmüşdüm… Bir əlimdə çəkmə tayı, uzun müddət yarıqaranlıq otaqların içiylə vurnuxa-vurnuxa onları izləyib öldürməklə məşğul olmuşdumsa da, heç birini öldürə bilməmişdim. Çevik ayaqlı həşəratlar bütün yuxunu reaktiv sıçrayışlarla bu divardan-o divara, o stoldan-bu stola atılır, elektrik cərəyanının aniliyini andıran sıçrayışlarla o baş-bu başa qaçışır, döşəmənin dəlmə-deşiklərə soxulub, orda görünməz ağızlarıyla tələm-tələsik nələrisə üyüdürdülər...
Son vaxtlar, ümumiyyətlə, mən yuxularımda qocayla bağlı qəribə, yarıqaranlıq vaqiələrə düşür, onun, yuxunun ən dərin, keçilməz qatlarında mənim ha tərəfimdəsə durub, nəfəsi təngiyə-təngiyə yuxudan ayılmağımı gözləməyindən, ehmal hərəkətlərlə ciblərində eşələnib, ordan çıxardığı xırda kağız-kuğuzların arasından hansısa vacib sənədi axtarmağından qəribə xofa düşürdüm…
***
…Səidə çayı armudu stəkanlarda gətirib stolun üstünə düzdü, ortaya mürəbbə qoyub bir tərəfdə əyləşdi, eynilə Xədicə xala kimi yorğun-yorğun kiməsə:
– Axşama düyü asmışam – dedi.
Əmioğlu Səidənin bu sözünü sanki haçandan-haçana eşitdi, duasını bitirib stulunu nahar masasının yaxınına çəkdi, buğlu çaydan bir qurtum alandan sonra:
– Neynək?.. – deyib mürəbbəyə girişdi.
Mən çayı mürəbbəsiz içdim. Otağın həmişəki kif qoxusunun mürəbbəyə də hopduğuna şübhəm yox idi.
Bataqlıq çürüntüsünün iyini andıran bu qoxunun, gündüzlər, Səidə işdə olanda qocaya baxmaqdan ötrü evə gələn xadimədən – Səidəgilin uzaq qohumlarından olan balacaboy, tumgöz qarıdan gəldiyini mən, neçə vaxtdan bəri idi ki, hiss eləyirdim. Bu iydən Səidənin də halı çönürdü. Evə girən kimi, qapı-pəncərələri açıb otaqların havasını dəyişir, təravətləndirici dezodorantın düyməsini aramsız basa-basa, ətrini dörd bir yana püskürdürdüsə də, kif qoxusunun şəffaf nəmi buxar mədliyini andıran ağırlıqla havadan asılıb qalır, təravətləndirənin ətrini bircə saniyəyə canına çəkib yoxa çıxarırdı.
Bəzən mən bu qoxunun otaqlar boyu şəffaf tül pərdə kimi, tavandan döşəməyəcən asıldığını duyur, bir otaqdan o birinə keçdikcə, onun içindən soyuq alov dilimlərinin arasından keçəntək, keçdiyimi də necəsə, hiss edirdim.
Xadimənin dediyinə görə, otaqların havasını o, gün ərzində bir neçə dəfə dəyişirdi. Üzü dənizə baxan dördlaylı pəncərələr səhərlər və günortalar taybatay açılır, dəniz tərəfdən əsən balıq qoxulu küləklər içəri dolub otaqların arasıyla cövlan edirdisə də, qocanın yatağından, ya bəlkə, ruhundan sızan qatı bataqlıq qoxusuna qalib gələ bilmirdi.
Olsun ki, xadimə bizi aldatmırdı. O, bu qoxunun özünəməxsus rəngə malik olduğunu bildirir, onun, evin əşyalarının üzərinə sübh şehi tək çöküb hər tərəfi qəribə bir sarılığa bürüdüyündən danışıb əlini, sarılığı yuyub təmizləməklə getməyən divar kağızına çəkərək:
– Bir vaxtlar bu kağızlar açıq-mavi rəngdə idi… – deyir, qəribə bir nisgillə köks ötürürdü...
* * *
– Elə bil nəfəsi dayandı. – Səidə ağarmış bənizini qocanın üzünə yaxınlaşdırıb ona lap yaxından baxırdı...
Burdan baxanda qocanın yarımaçıq ağzı – çoxdannan bəri ayaq dəyilmədiyindən yolu, cığırı quruyub itmiş sirli bir ərazinin girişini – qədim, qorxunc dərinliklərə aparan əfsanəvi mağara girəcəyini andırırdı...
– Nəfəsi gəlir hələ. – Əmioğlu ikinci stəkanı birnəfəsə içib ağzıaşağı nəlbəkisinə qoymuşdu. İndi mürəbbəsinin qalığını qaşıqlayırdı. Ağzını iştahla marçıldada-marçıldada qocanın kitab şkafının üstünə qalanmış “tarixi qovluqlarına” baxır, aradabir ağzının içində öz-özünə:
– Ay mənim alim əmioğlum. Zəhmətkeş qardaşım!.. – deyib doluxsunurdu.
Mən isə Xədicə xalanın il uzunu ağır, xəstə bədəni ilə kətilin üstünə qalxıb, tozlarını bir-bir ehtiyatla sildiyi bu qovluqların o biri otaqları da doldurduğunu bilirdim… Üç yığcam otaqdan ibarət olan bu evdə, bəlkə də, bir yük maşını qovluq vardı. Bu tozlu qovluq qalağından xilas olmaqdan ötrü onları, qoca evdən çıxan məqamlar iki-iki, bir-bir gizlicə zibilliyə tolazlayan Xədicə xalanın, bu özbaşınalığına görə dəfələrlə cəzalandırıldığından da xəbərim vardı. Zibilliyə icazəsiz tullanmış qovluqlara görə qoca evi aylarla pulsuz qoyur, arvadını aylarla dindirmirdi. Qocanın ürəyi, qovluqlar zibillikdən çıxarılıb, silinib-təmizlənib yerlərinə qayıdandan sonra da soyumur, qaşqabağı açılmırdı...
– Səhər-axşam yazır, bala… – Xədicə xala günahkar halda, yazıq-yazıq elə deyirdi, elə bil dediyinə həm də şübhələnirdi. – Deyəndə də deyir, bunlar sizin çörək ağacınızdır, mən öləndən sonra satıb evi dolandıracaqsınız...
…Bu qovluqların yaranma prosesinin əslinə qalanda, qapıbir qonşu olduğumuz və Səidə ilə dostluğumuz səbəbindən illər uzunu mən də şahidi olmuşdum. Təqaüdə çıxan gündən qocanın, özünüqoruma instinkti ilə sübh tezdənnən oyanıb, işə tələsirmiş kimi, hamamda üzünü taraş etməsini, iş kostyumunu geyinib, nişastalı ağ köynəyinin üstündən qalstuk taxmasını, yazı masasının arxasına keçərək, işə getdiyi dövrlərdə olduğu kimi, səhərdən axşamacan, bir gözü küncdəki televizorda, bir qulağı masasının üstündəki balaca əl radiosunda, qəribə bir həvəslə nə isə yazmasını müşahidə etdiyim vaxtlardan bəri il-ildən yoğunlayıb artan, çoxalıb evin dörd bir yanını basan bu qovluqlara məndə yandırıcı bir maraq oyanmışdı. Əslinə qalanda, qocanın yaşadığı dövr barədə roman yazmaq fikrini də mənə təlqin edən, başıma salan – həmin bu sirli qovluqların içində saxlanılan qalaq-qalaq yazılar – qocanın düşüncələri, xatirləri, bəlkə, gündəlikləri olmuşdu…
Səidənin dediyinə görə bu qovluqlarda saxlanılan işlər – ölkənin hansısa tarixi mərhələsindən bəhs edən sənədli materiallar idi.
Mənə isə nədənsə, elə gəlirdi ki, qoca həmin bu qovluqlara öz həyatı ilə bağlı yazdığı sirli xatirələrini toplayır. Hələ lap uşaq yaşlarımdan qapı qonşuluğumuzda yaşayan bu adamın evindən, ailəsindən çox, həmin bu sirli qovluqlarla yaşadığını, onlarda, öz rahat yuvasında gizlənəntək, gizləndiyini necəsə, hiss eləmiş, qocaya olan marağım artmışdı.
…Səidə başını qoluna qoyub, deyəsən, yuxuya getmişdi. Əmioğlu da oturduğu yerdə stulun söykənəcəyindən asılıb, müvazinətini itirmədən mürgüləyirdi.
Ortaya düşən anlaşılmaz fasilədən, ya dörd bir yanımda uyuyanlar içində qəfildən duyduğum qəribə bir azadlıq hissindən, ağlıma gələn bu oldu ki, uzun illərdən bəri toxunmağı yasaq edilmiş sirli qovluqları ələ keçirməyin məqamı yetişib. Bu fikirlə ayağa qalxıb otağın yuxarı başındakı divar şkafının rəflərində qalaqlanan qovluqlara sarı getmək istəyirdim ki…
– …odu, ona bax… onu deyirəm… Köpək oğlu!.. Tutun onu!.. Tez olun!.. – deyə dəli sayıqlamalarla sayıqlamağa başlayan qocanın səsi otağın ağır sakitliyində güllə kimi açıldı…
Yatanlar da, mən də dik atıldıq…
…Qocanın gözləri yumulu idisə də, bəbəklərinin göz qapaqlarının ağır qırışları altından bərəldiyi, elə ordan yumulu vəziyyətdə qəzəblə kiməsə zilləndiyi hiss olunurdu…
– Başlandı... – əmioğlu yuxusuzluqdan qızarmış gözlərini qırpa-qırpa dedi.
– Nə başlandı?.. – Səidənin onsuz da solğun bənizi tamam ağarmışdı.
Əmioğlu başıyla qocaya işarə eləyib:
– Adətən belə başlanır – dedi. – Az qalıb tay… O tərəfin astanasındadı.
Hövsələm daraldı… Bir istədim, kişidən onun nə vaxt və harda mürdəşir işlədiyini soruşam, soruşmadım, Səidəyə sarı əyilib:
– Bunun reportajlarından da çərlədik – dedim.
Qoca bir də, bu dəfə içinin lap dərinindən ah çəkdi… Qoz qabığını andıran qaramtıl bürüşlü göz qapaqları qala qapıları kimi ağır-ağır aralandı… və ordan onun nə vaxtsa, lap çoxdannan köhnəlib saralmış bəbəkləri göründü…
O yenə kiməsə baxırdı… Baxa-baxa, nəfəsi darala-darala kiminsə üstünə çımxırır, nəfəsi təngiyə-təngiyə nə isə həll eləyirdi…
– …ötən dəfə göstərmişdim axı sənə, ay mağmın!.. Get, Qafarı çağır… çağır, gəlib açsın… – qoca indi də əcnəbilərin danışığını andıran qəribə, sınıq ləhcəylə danışırdı.
“Qafar” adını eşidəndə əmioğlu yerində qurcalandı:
– Bay dədə!.. Qafarı deyir… – deyib işıltılı gözlərlə gah qocaya, gah bizə baxdı. – Qafar əmioğlumuzu deyir!.. İnişil ölüb… Onu çağırır. Demək, tay çatıb.
– …Xasayı da çağır… – qoca boğula-boğula ardını gətirdi, – …bunun dilini bircə o bilir…
– Xasay kimdi?.. – həyəcanla soruşdum.
Əmioğlu mənə baxmadan, əli ilə haranısa, arxanı göstərə-göstərə:
– O da bizlərdəndi... – dedi, sonra üzümə baxıb qəribə bir avazla, – o da o üzdədi – əlavə elədi.
…Qorxudan, ya həyəcandan dizlərimin boşaldığını hiss elədim… Otaq ölülərlə dolu idi… Vahimə içində dörd bir yanıma boylandım… Yoxsa, qoca burda – gözümüzün qabağındakı çarpayıda ola-ola, həm də hardasa ayrı bir ərazidə – bu dünyanı nə vaxtdan bəri isə tərk edib şəffaf bədənlərlə aramızda dolaşanların arasında idi?..
Qocanın neçə aydan bəri boğulub ölə-ölə məndən gizlədiyi sirləri, deyəsən, özü özünə açılmaq istəyirdi…
– …hə… hə.. – qoca indi də nədənsə yanıb yaxıla-yaxıla, əsəbi-əsəbi nərildəyirdi, ifadəsiz bəbəkləri, cərəyana qoşulmuş elektron kürəciklərtək, gözlərinin içiylə hərlənirdi… – …sən elə fikirləş… sən saydığını say…
Mən çarpayıya yaxınlaşdım və qocanın üzünə yaxından baxdım.
…Qocanın bəbəkləri içinin qızdırmasından, ya elə bil nəyinsə ağırlığı altında əzilib, əriyib ağara qalmışdı…
…Səidə ehmalca yatağın kənarına oturub atasının əlini əlinə aldı…
– Bala, sən orda oturma – əmioğlu dedi. – Keçinər, qorxarsan.
Əmioğlunun bu sözündən sonra qocanın halı lap çöndü. O, üzünü divara çevirib, kamança səsini andıran qəribə iniltilərlə inildəməyə başladı…
Səidə səksənib ayağa sıçradı, doluxsunub səssiz-səssiz ağladı, sonra üzünü yana çevirib o biri otağa keçdi.
– …yığışdırın bu adamları burdan!.. – qoca indi də üzüdivara sayıqlayırdı, – …keçin burdan… keçin-keçin! Burda dayanmaq olmaz!..
Əmioğlu mənə, mən ona baxdım…
– Sayıqlayır, bala, qorxma. – əmioğlu dedi – Hələ çəkəcək.
– Demək, hələ astanada deyil?.. – soruşdum.
Həyəcandan başımı itirmişdim…
– Yox hələ… – əmioğlu gözü qocada, qətiyyətlə dedi, sonra başını qaldırıb qəribə gümrah ifadə ilə əvvəl mənə, sonra bayaqdan bəri televizorun qabağında oturduğu yerdə yatan uşağa baxdı.
…Çarpayıya yaxınlaşıb yaxındakı kətilə əyləşdim, əyilib qocanın üzünə lap yaxından baxdım:
– Burnunun ucu nazilib, həm də ağarıb, – dedim – Anam da canını tapşırmağına bir saat qalmış sifət almışdı.
Bu sözümdən, üzü divara uzanmış qocanı sanki ildırım vurdu… aramla kürəyi üstə düşüb üzünü mənə çevirdi, göz qapaqlarını aralayıb gözümün içinə baxa-baxa, yazıq-yazıq:
– Nə istəyirsən məndən, bala?.. – pıçıldadı.
Mən dəhşət içində ayağa sıçradım… Əmioğlu da mənimlə bir ayağa qalxdı:
– Qorxma, bala, sayıqlayır, – dedi. – Can üstə belə şeylər olur.
Qocanın ifadəsiz gözləri hələ də mənə zillənmişdi... Bu gözlərin dərinliyindən pəsdən eşidilən canavar ulartısını andıran qorxunc, sarımtıl işartılar sezilirdi…
…Yerimi dəyişdimsə də, qocanın gözləri mənim bayaqkı yerimdə qaldı… və çox keçmədi ki, söndü. Ortaya yenə uzun-uzadı, gərgin bir sakitlik çökdü.
Qocanın bu sirli gizlənqaç oyunları evin dörd bir yanında qiymətli istiqrazlar, yaxud pul bağlamalarıtək, sayıq bir ehtiyatla qorunan qovluqlara olan marağımı daha da artırmışdı.
Otağa göz gəzdirdim. Əmioğlu anlaqsız gözlərlə məchul boşluğa zillənmişdi. Səidə o biri otaqda idi.
Özümü toplayıb ayağa qalxdım… illərdən bəri toxunulmağı yasaq edilən qovluqlara sarı getdim... Əl uzadıb birini götürdüm, yerimə qayıdıb düyününü çəkdim.
Düyünün çəkilməyi ilə, illərdən bəri qovluğun darısqallığında gərilmiş kağız qalağının, yumşaq kart dəsti kimi stolun üstünə dağılmağı bir oldu.
Səhifənin birini əlimə alıb oxumağa başladım.
Əvvəli səhifənin yuxarısında başlayıb getdikcə harasa, aşağı – vərəqin ortasına enən əyri-üyrü hərflərlə yazılmış sözlər, cümlələr yazıdan çox, bir ayağı mürəkkəbə batmış yaralı kəpənəyin səhifə boyu gəzişməsini andırırdı.
Höccələyə-höccələyə bir neçə cümləni oxudum.
Bu, 50-60-cı illərdə xəbərlər proqramında gedən mətnlərin adda-budda, nizamsız köçürmələri idi… Qocanın, bu mətnləri təqaüddə olduğu, acı bağırsaq kimi uzanan aylar və illər boyu özünü aldatmaq məqsədilə qurduğu yalançı iş prosesi zamanı küncdə işləyən televizorda, ya bəlkə, yazı masasının bir kənarında səhər-axşam uğuldayan tranzistorda verilən xəbərlərdən köçürdüyü gün kimi aydın idi…
Mətnlər o dövrlərin tarixi terminologiyasıyla zəngin idi. Səhifələrin çoxu elə belə də başlayırdı:
“Axşamınız xeyir, əziz tamaşaçılar…”
Səbrimi boğub, o biri səhifələri də vərəqlədim.
Sov. İKP qurultaylarının materiallarından, tarlalarda gedən səpin işlərinin yekunundan, sosializm yarışlarından, doqquz uşaq anasının manqa yarışlarındakı qələbəsindən və sair və ilaxırdan bəhs edən qırıq, məzmunsuz cümlələr, diktor mətnindən çox, həyatı hədsiz sevən insanın ölümqabağı sayıqlamalarının stenoqramını xatırladırdı…
Vərəqlərdən birində səhifənin ortasından: “ey… nazənin gözəl, sənin ilmə-ilmə saçlarındır…” – sətri vərəq boyu harasa, üzüaşağı əyilmişdi... Sətirin altından qığılcım işartılarını andıran ucuiti hərflərlə: “…rekordunu başa vurdu…” sözləri, səhifənin yan tərəfində isə “Ərəfat dağının alt tərəfindən yol boyu…”, onun ardınca “ay sən özün öləsən…” və daha neçə-neçə əlaqəsiz sözlər, cümlələr qaralırdı…
Başım səhifələri ayırmağa qarışmışdı ki, qəfildən qocanın xırıltı dolu səslə:
– …Çəkil ordan! Əl vurma onlara!.. – deməsindən dik atıldım.
Qocanın gözləri yumulu idi… lakin ona diqqət kəsildiyimi necəsə, anlayıb səsini yumşaltdı...
– … yalvarıram… işin olmasın… – dedi, sonra özünə gəlmiş kimi, ayıq tərzdə. – Axı sən nə istəyirsən, bala?.. – deyə əlavə elədi. Dinmədiyimi görüb bir az da yazıqlaşdı, səsinin isti yerinə salıb – “Nə istəyirsən məndən?..” – dedi və yorğun–yorğun nəfəs dərdi…
Mən bu “sayıqlamaların” kimə ünvanlandığını anlasam da, işimdən qalmırdım. Mənə maraqlı gələn vərəqləri ayırıb bir kənara yığır, qalanlarını qalaqlayıb əvvəlki yerinə – qovluğa qoyurdum.
…Qoca daha mənə baxmırdı… yalvarış dolu gözlərini tavana zilləyib, deyəsən, Allaha yalvarırdı…
– …eləmə… keç günahımdan… eləmə… Dəymə, rahat burax məni… dəymə onlara…
Əmioğlu başını aşağı dikmişdi, cibindən çıxardığı yekə yaylığını gözlərinə basıb fikrə getmişdi. Özümü bilməzliyə vurub əmioğludan:
– O kiminlə danışır?.. – soruşdum.
Əmioğlu başını qaldırıb üzümə tələbkar müəllim ifadəsiylə baxdı:
– Ona toxunurlar... – deyib üzümə zillənə-zillənə qaldı.
– Kim?..
– Belə şeyləri bilməsən yaxşıdı, bala. Cavansan, nəyinə gərəkdi? – kişi deyib ağlamaqdan qızarmış gözlərini indi də pəncərədən görünən qaranlıq, kimsəsiz küçəyə dikdi.
Mən ayağa qalxıb kitab rəflərinin üstündən bir neçə qovluq da götürdüm, gətirib onları da stolun üstünə düzdüm və düyünlərini çəkdim.
…Heyrətdən qollarımdan barmaqlarımın ucunacan soyuq gizilti keçdi.
Bu qovluqlar da o birilərindən idi…
“…sabahınız xeyir, əziz dinləyicilər…” cümlə qırılırdı, o biri cümlə səhifənin ortasından başlayırdı “…Sevastopolun qarlı düzənləri ilə…” – fikir qırılırdı, bunun ardınca “həqiqət də bu idi… niyə onu buraxmadılar ki?..”
– …əl çək, deyirəm, sənə!..
…Hər ikimiz qocanın, otağın sakitliyini ağır, köhnə qapı cırıltısına bənzər cırıltıyla pozan səsinə dik atıldıq…
…İndi onun hər iki gözü açıq idi… rəngi bozarmış bəbəkləri gözlərinin içiylə, tələyə düşmüş siçanlar kimi hərlənir, elə bil göz almacığından sıçramağa yer axtarırdılar…
Qoca özündə deyildi, narahat bəbəkləri gəzib-dolanıb, aradabir yenə qəzəblə kiməsə zillənirdi… İndi o, səsini, getdikcə itən nəfəsini hardansa, altdan – hansısa keçilməz darısqallıqlardan zorla çəkib gətirirdi…
– …o dəfə dedim axı… dedim, gəlmə… Gəlmə… Gəlmə!!. – inildəyib kimdənsə gizlənəntək, üzünü divara çevirdi, orda lap astadan:
– Qorxuram… səndən qorxuram… Özün də bilirsən, necə qorxuram… – deyib susdu.
Vahimədən nəfəsimin təngidiyini hiss edib, Səidənin ardınca o biri otağa keçdim.
* * *
...O axşam qocanın bu son sayıqlamalarının mənə, yoxsa əmioğlunun dediyi kimi, O dünyadan dalınca gələn mötəbər Elçiyə aid olduğunu nə o gün, nə də sonralar; nə mən, nə də Səidə müəyyənləşdirə bilmədik.
Qoca səhərə yaxın, qəribə, şirin bir mışıltıyla keçindi.
O keçinən zaman otaqda məndən başqa, hamı yatmışdı. Səhərə az qalırdı.
Mən, göz qapaqlarımı ağırlaşdıran yuxunu qaçırmaqdan ötrü, bir-birinin ardınca fincan-fincan tünd çay içə-içə, şəhərlərarası treylerə sığacaq “tarixi” qovluq qalağının içində eşələnir, burda yazılanların – ayrı-ayrı cümlələrin, qeyd və misraların məzmunu, əlaqəsizliyi və qırıqlığı ilə qocanın canüstü sayıqlamalarının davamına, ya əvvəlinə bənzədiyindən heyrətə gəlirdim… Heç bir mənası, məntiqi ardıcıllığı olmayan söz yığnağıyla dolu bu saralmış səhifələr qəribə idi ki, həm də bizlərin anlamadığı hansısa yad ərazilərdə yaşanan hədsiz dolu və ağrılı bir həyatın mənzərəsini yaradırdı...
O səhər qocanın keçinməyindən mən tamamilə təsadüfən, sübhün erkən çağı hardasa yaxınlıqda xırda kilidə bənzər nəyinsə səliqəli bir çırıqqıltıyla açılmasına, ya bağlanmasına bənzər səsə başımı qaldıranda xəbər tutdum… Qoca cansız gözlərini iri-iri açıb üzümə zillənmişdi...
Mən yatanları oyadıb qocanın keçindiyini xəbər verəndə gün artıq yuxarıda idi.
Səidə niyəsə daha ağlamırdı, ağappaq bənizi ilə otaqları gəzib dolaşa-dolaşa, güzgülərin və bufetlərin üzərinə ağ çəkir, otaqları səliqəyə salırdı.
Əmioğlu bir xeyli qocanın üzü ilə məşğul oldu. Əvvəl heç cür bağlanmaq istəməyən göz qapaqlarını basa-basa, axır ki, yerinə oturtdu, sonra cibindən çıxardığı dəsmalla çənəsini bərk-bərk çəkib bağladı.
Məsciddən mafə gələnəcən, mən çarpayının böyründəki kətildə oturub qocanın dəqiqəbədəqiqə dəyişən, qanı çəkildikcə məsumlaşıb gözəlləşən üzünü müşahidə elədim… evdən çıxarılmaqdan ötrü, bələyə büküləntək, yorğanına büküldükcə, gəncləşən bu sirli qocanın bu dünyadan, ömrünün ən gözəl çağında, heç nə eləməyə macal tapmamış nakam vaxtında köçən bakirə oğlan cildinə düşməsindən çaşıb qaldım.
Əmioğlu bütün axşamı televizorla üzbəüzdəki kresloda, sonra da yaxındakı divana köçürülüb orda yatan yeniyetməni oyadıb, Səidə ilə bir həyətə endilər və orda qocanı məscidə, yumağa aparan təcili yardım maşınının dalınca baxdılar.
Mənsə, bu sirli “oğlan” barədə yazdığım romanı tamamlamaqdan ötrü, icazəsini Səidədən aldığım qovluqları evə aparmaq üçün üst-üstə yığıb səliqə ilə iplə sarıdım…
2003